GOES – Wat zou er destijds met Jan van den Bosch gebeurd zijn? Jan leefde van 1830 tot 1850. Zijn vader was directeur van het landbouwbedrijf dat we vandaag nog steeds kennen als Koninklijke Maatschap de Wilhelminapolder. Frank de Klerk, archivist van het Gemeentearchief Goes schreef een opmerkelijk boek over het leven van Jan van den Bosch: In de Polder bij elkander, het korte leven van Jan van den Bosch in brieven.

We weten een aantal dingen van Jan van den Bosch. Hij was geen makkelijke knaap. Als er ergens iets uit te halen viel, was Jan van de partij. Zijn vader had geld en wilde zijn zoon een goede opleiding geven. Maar Jan was er niet het type naar om in de studieboeken te duiken. En een vak leren dan? Welnee, dat bleek ook niet echt aan hem besteed.

Ondankbare waailap

Deed die jongen dan helemaal niks? Jazeker wel! Hij schreef brieven. Heel veel brieven. Brieven waarin hij omschrijft wat hij meemaakt, wat hij wil gaan doen, brieven waarin last van heimwee doorklinkt en waarin hij toegeeft een eersteklas ondankbare waailap te zijn – om de geadresseerde even later schaamteloos op te dragen hem zijn gang te laten gang en per direct een smak geld naar hem te sturen. “Onze Jan was een moeilijk portret”, zegt Frank de Klerk, die naar aanleiding van de 85 brieven zijn boek is gaan schrijven. Het Gemeentearchief heeft de brieven in langdurige bruikleen gekregen.

Gevoel voor avontuur

Een moeilijk portret. Dat blijkt wel uit die brieven. Een lastige jongen die er geen been in ziet zijn goede, voorbeeldige en hardwerkende familie te kakken te zetten. Onze Jan draait er zijn hand niet voor om. Maar als één ding hem niet is na te dragen, dan is het wel dat Jan een saai, bedaard mannetje is zonder gevoel voor avontuur. Zo vertrekt hij in 1848 naar de Verenigde Staten. Niet dat alles daar op rolletjes loopt, integendeel. Er is kapitaalkrachtige ondersteuning voor nodig om die knaap van twaalf ambachten en dertien ongelukken te behoeden voor de totale ondergang. Maar uiteindelijk houdt Jan z’n hoofd dan ook boven water.

Ontsnapte slaven

Natuurlijk schrijft hij over wat hij ziet en meemaakt in Amerika. Zeker wanneer hij terecht komt in wat dan nog een klein stadje is, South Bend in de staat Indiana. Daar zit hij met z’n neus bovenop een gedenkwaardige gebeurtenis, die de Amerikaanse geschiedenisboeken is ingegaan als The South Bend Fugitive Slave Case. Het is een zaak rond een groepje slaven, die in 1847 al waren ontsnapt. Twee jaar later krijgen slavenjagers hen weer te pakken. Ze willen hen terugbrengen naar de plantage. Daarvoor moet de karavaan door South Bend rijden. Maar de inwoners van het stadje – zeer gekant tegen de slavernij – pikken dat niet en er wordt een rechtszaak aangespannen. Jan omschrijft de enorme drukte in de straten van South Bend. Afro-Amerikanen uit de wijde omgeving zijn naar het stadje gekomen in de hoop dat de zaak een positieve uitkomst heeft. En dat heeft-ie: de rechter beveelt dat de slaven moeten worden vrijgelaten.

Wilde haren kwijt?

Jan komt in 1850 terug uit Amerika. Hij is dan twintig jaar. Nog één keer ziet hij zijn familie in de Wilhelminapolder, om van daaruit door te reizen naar Marburg in Duitsland. Daar gaat Jan aan zijn opleiding voor dokter beginnen. Zou hij in de Verenigde Staten dan toch eindelijk zijn wilde haren zijn kwijtgeraakt? We zullen het nooit weten. Want Jan komt aan in Marburg en Jan overlijdt. Hoe? Waaraan? We weten het niet. Frank de Klerk heeft wel een aantal theorieën ontwikkeld rond wat er gebeurd kan zijn. Luister daarvoor naar de reportage hieronder.

Hernhutters

Verschillende leden van de familie Van den Bosch liggen op de begraafplaats van Wilhelminadorp. Ze hebben daar een eigen hoekje, je zou ‘t het hernhutterhoekje kunnen noemen. De familie was een aanhanger van deze Duitse, op protestantse leest geschoeide stroming (‘Hernhut’- onder Gods hoede), waar zaken als eenvoud, soberheid, godsdienstig en loon naar werken hoog in het vaandel stonden en staan. De graven zijn inderdaad opvallend in al hun soberheid. De stenen liggen op lage, gemetselde muurtjes. Maar Jan ligt er niet bij. Hij werd begraven in Marburg. Waarschijnlijk al voor zijn familie op de hoogte was van zijn overlijden.

Lege stoel

Maar uit het oog betekende zeker niet uit hart binnen de familie Van den Bosch. Wie naar de omslag van het boek In de Polder bij elkander kijkt, ziet een foto uit 1870 van de familie, gezeten aan een lange tafel. Iedere stoel is bezet. Behalve één. Die is voor die jongen, die lastige knaap, die veel te vroeg het leven liet. Een leven dat hij zelf in zijn 85 brieven zo beeldend heeft weergegeven.

Foto boven: Frank de Klerk bekijkt een brief van Jan van den Bosch op zijn beeldscherm (© Streekomroep De Bevelanden)

Foto midden: Het boek (© Streekomroep De Bevelanden)

Foto onder: Een flink aantal leden van de familie van den Bosch ligt op de begraafplaats van Wilhelminadorp. De graven zijn sober, volgens de traditie van de hernhutters. (© Streekomroep De Bevelanden)

Luister hieronder naar de reportage die Peter van den Assem maakte met Frank de Klerk over zijn boek In de Polder bij elkander