HEINKENSZAND/KWADENDAMME – De gemeente Borsele heeft onlangs opnieuw een ‘travalje’ aangekocht. Dit keer in Kwadendamme. Een travalje is een houten constructie met smeedwerk, die tot eind jaren zestig nog werden gebruikt om paarden in te beslaan.

Travalje? Veel mensen die het woord vandaag de dag horen, hebben geen idee wat het is. Maar in de Bevelanden staan er toch 22, waarvan er verschillende tot einde jaren zestig van de vorige eeuw nog volop in gebruik waren. Iedereen die in de Bevelanden woont, heeft er zeker weleens een gezien. Meer dan eens waarschijnlijk. Maar de verwarring met een klimtoestel voor kinderen is snel geboren…

UIT DE MIDDELEEUWEN

En dan dat woord zelf: travalje. “Ja, heel veel mensen moeten dat googelen”, zegt Nel Prins. Zij is voorzitter van de Zeeuwse Stichting Vrienden van de Travalje. “Zo spellen wij het woord hier. Maar er zijn ook andere schrijfwijzen.”

Travalje is een Nederlandse verbastering van het Franse werkwoord travailler, oftewel: werken. En gewerkt werd er in die houten constructies. “Het stamt al uit de Middeleeuwen”, zegt Nel Prins. “Niet zozeer voor rijpaarden, want die kun je nog uit de hand beslaan. Maar die grote trekpaarden niet. Zo’n dier weegt meer dan een ton. Als die tegen je aan gaat hangen om wat steun te zoeken, dan ben je daar als smid niet tegen bestand. Dan heb je een probleem.”

ERFGOED

Borsele heeft de travalje in Kwadendamme aangekocht, omdat het om een authentieke constructie gaat. En hoewel deze travalje (nog) niet op de monumentenlijst staat, vindt de gemeente het belangrijk dat dit erfgoed behouden blijft. “Geweldig”, zegt Nel Prins. “We zouden willen dat ieder dorp waar ooit een travalje heeft gestaan zoiets onderneemt. We raken zo veel kwijt van onze agrarische geschiedenis. Na de Tweede Wereldoorlog is er ook veel veranderd. Voor die tijd waren er geen trekkers. Tegenwoordig natuurlijk wel, en daardoor zie je geen drie- of vierspan meer met een ploeg. Het is belangrijk dat wij bepaalde zaken uit die geschiedenis in ere houden.”

SMEDERIJEN

Nee, het zijn niet allemaal authentieke travaljes in de Bevelanden. Sommige worden nieuw gemaakt en – als het even kan – geplaatst op de plek waar er ooit een gestaan heeft: in of naast de smederij. Maar veel van die smederijen zijn door de jaren heen verdwenen. En daardoor staat de travalje nu bij een huis (zoals in Kwadendamme), op een grasveld of naast een bushalte. De context van die houten paardenconstructie is dus geregeld compleet verdwenen.

Nel Prins: “Soms worden ze helemaal nieuw gemaakt. Maar ook als het houtwerk rot is en uit elkaar valt, kan het smeedwerk nog weleens hergebruikt worden. Het is best ingewikkeld om zo’n constructie te bouwen. Het moet aan veel eisen voldoen. Er moet bijvoorbeeld een ontsnappingsmogelijkheid zijn voor het paard. Als het dier valt, moet er een stuk uit de travalje getild kunnen worden, zodat het paard weer zelfstandig overeind kan komen. Je timmert het niet zomaar in elkaar.”

NIEUWE HOEFIJZERS

Maar hoe gaat dat vandaag de dag dan? De tractoren hebben het werk van de trekpaarden dan wel overgenomen, maar die dieren zijn er nog steeds. En die zullen toch ook op gezette tijden van nieuwe hoefijzers moeten worden voorzien. “Dat klopt”, zegt Nel Prins. “Maar de houten travaljes zijn in zekere zin museumstukken geworden. Tegenwoordig hebben hoefsmeden van die verrijdbare constructies.”

De Stichting Vrienden van de Travalje is bezig met een boek over die houten constructie voor zware paarden, die sinds de Middeleeuwen al in gebruik is.

Travalje in gebruik. © afbeelding: Stichting Vrienden van de Travalje